2021-01-18 18:32:26 | ‘De kracht van complottheorieën beangstigt me wel’

Naast de computer van Pepijn van Erp ligt het boek Calling Bullshit. Dat is precies wat factchecker Van Erp dagelijks doet vanuit zijn werkkamer in zijn huis in Nijmegen; het opsporen en benoemen van onzin.

Voor Van Erp toont de recente bestorming door Trump-aanhangers van het Capitool in Washington, geïnspireerd door het idee dat de verkiezingen zijn ‘gestolen’, de kracht van complotideeën in het internettijdperk. Niet alleen in de VS, maar ook in Europa, waar ze tijdens de coronacrisis wijdverbreid zijn geraakt. Ook onder de demonstranten in Amsterdam waren aanhangers van complotideeën. Van Erp is het gezicht van Stichting Skepsis, die strijdt tegen desinformatie. Op de aan Skepsis gelieerde website Kloptdatwel was Van Erp de eerste die de beweringen van Willem Engel van Viruswaarheid kritisch onderzocht. Er volgden vele factchecks van beweringen van zelfbenoemde coronadeskundigen. Zo groeide Van Erp uit tot een vraagbaak voor journalisten en werd hij gevraagd voor tv- en radioprogramma’s om coronasceptici en complotdenkers van repliek te dienen.

Tijdens de coronacrisis mag Van Erp dan extra actief zijn geworden, hij is bepaald geen groentje als het gaat om het debunken van beweringen. Zo was hij eerder kritisch over gezondheidsclaims van ‘ijsman’ Wim Hof. Skepsis kwam in 2018 in geldnood nadat Van Erp de Italiaans-Amerikaanse uitvinder Ruggero Santilli had omschreven als een mad professor. Santilli begon in de VS een smaadproces dat eindigde in een schikking. Het proces kostte Skepsis een kwart miljoen euro.

Schrijver en voormalig beurscommentator Willem Middelkoop begon een rechtszaak tegen Van Erp, nadat zijn boek over de deep state door Van Erp „broddelwerk” was genoemd. Van Erp won.

Hoe bent u factchecker geworden?

„Toen ik een jaar of twaalf was, raakte ik geïnteresseerd in UFO-waarnemingen en complottheorieën. In die tijd, de jaren tachtig, was in de reguliere media meer onzin te lezen dan nu. Astrologen en homeopaten werden veel serieuzer genomen. Mensen die claimden een UFO te hebben gezien, werden geïnterviewd. Daarom werd in 1987 Stichting Skepsis opgericht.

„Rond 2011 werkte ik als secretaris bij de Stichting Nijmeegs Universitair Fonds en begon ik me te verdiepen in wetenschapsfraude door de affaire rond Diederik Stapel. Zo raakte ik betrokken bij Skepsis. In de loop der jaren ben ik bestuurslid geworden en steeds meer onderzoek gaan doen. Als huisman had ik daar redelijk wat tijd voor.

„Er zit ook wel een betweter in me. Het voelt bevredigend om te doen. Maar ik geloof ook dat het ontkennen van feiten heel veel ellende kan veroorzaken. Door internet verspreiden complot-ideeën zich tegenwoordig razendsnel. Sommige zijn vrij onschuldig, maar het kan snel ontsporen. Dat hebben we in de VS wel gezien.”

Moet uw werk niet door de media worden gedaan?

„Er zijn wel goede factcheckrubrieken, maar soms worden beweringen pas gecontroleerd als ze op internet al een enorm bereik hebben gekregen. Dat proberen wij voor te zijn. Over Willem Engel en Viruswaarheid werd in het begin wel veel geschreven, maar de dingen die hij zei, werden niet weerlegd. Dan duiken wij in dat gat.”

Lees ook dit interview met Willem Engel: ‘Shit, ik ben politiek activist geworden’

Begin juni publiceerde Van Erp op Kloptdatwel met behulp van wetenschappelijke literatuur een uitgebreide weerlegging van Engels beweringen. Over de pandemie die al zo’n beetje voorbij zou zijn, de lockdown die juist voor méér besmettingen zou zorgen en vaccins die volgens Engel overbodig zouden zijn. Na publicatie van het artikel zocht Engel contact met Van Erp. Hij schreef dat Van Erp te veel op de man speelde. Ook vermoedde hij dat Van Erp betaald kreeg voor zijn werk.

Later ontving Van Erp een donatie van Engel, omdat hij „een toevoeging aan het debat” zou zijn. Toen journalistiek platform Follow the money een uitgebreide versie van Van Erps artikel wilde publiceren, schreef Engel hem. „Oei, ik zou echt even denken of je dit wilt doen”. Hij adviseerde Van Erp niet zo „stelling te nemen”, want Viruswaarheid zou de bewijslast dat het allemaal anders lag „vrijwel rond” hebben.

Uw critici beweren vaker dat Stichting Skepsis wordt gefinancierd door big pharma. Van wie krijgen jullie donaties?

„Alleen van particulieren, die bijna allemaal standaardbedragen van 23 of 40 euro betalen. Bij elkaar zo’n 80.000 euro per jaar. Het type NRC– en Volkskrant-lezer, zeg maar. Soms geeft iemand wat meer of krijgen we een legaat. Met het geld financieren we ons jaarlijkse congres en het kwartaalblad Skepter. Voor de checks die online verschijnen krijg ik niet betaald, alleen voor de artikelen die in Skepter worden gepubliceerd. Het liefst zou ik hier mijn werk van maken, maar daarvoor zijn de donaties aan mij persoonlijk veel te beperkt.”

Het artikel over Engel was niet erg op de man, maar op Twitter kunt u wel flink uithalen. Toen complotdenker Micha Kat een hartaanval kreeg, vroeg u zich af aan welk complot hij dat zou wijten.

„Dat was inderdaad wat ongevoelig, maar ik meende het wel. Hij kwam later ook met een verklaring. De ‘pedo-deep-state’ zou een ‘hartaanvalpistool’ tegen hem hebben gebruikt”, zegt Van Erp grinnikend.

Complotdenkers: hun onzin ontmaskeren, of met ze in gesprek? Lees deze opinies

Is het niet beter complotdenkers wat meer voor je te winnen?

„Ik kijk altijd wel of iemand open staat voor argumenten. Dat is vaak niet zo en dan wil je niet over je heen laten lopen. Ik denk ook dat mensen mij volgen omdat ik een bepaalde stijl hanteer, waarbij ik kwinkslagen over iemand niet schuw.”

Zelf wordt u ook hard aangepakt. U vond dat radioprogramma Argos in een uitzending over ritueel misbruik van kinderen geen hard bewijs leverde, maar complottheorieën voedde. Daarom werd u online een verdediger van pedofielen genoemd. Raakt dat u?

„Ja, dat raakt me in eerste instantie wel. Hoe kun je dat nou denken, denk ik dan. Maar ik realiseer me ook dat zoiets meer zegt over de mensen die dat schrijven dan over mij.”

Bent u weleens bang dat complotdenkers de overhand krijgen en dat dat tot chaos leidt?

„Complottheorieën zijn van alle tijden. Maar de kracht die ze tegenwoordig, onder invloed van populisme en internet, kunnen krijgen, vooral in tijden van crisis, beangstigt me wel. Het enige wat je kan doen, is de kernwaarden van de democratie uitdragen. Op een transparante manier beslissingen nemen en daarvoor rekenschap afleggen. Wat dat betreft is zo’n toeslagenaffaire bij de Belastingdienst natuurlijk funest.”

In welke complottheorie geloofde u niet die toch wél waar bleek te zijn?

„Van de Amerikaanse overheid werd wel gezegd dat ze alles en iedereen afluisterde, maar dat leek mij sterk. Dat je eerst een enorme hooiberg verzamelt en daarin vervolgens naar een speld gaat zoeken. Uit het schandaal rond de geheime dienst NSA bleek het toch wel ongeveer zo te gaan.”